هورمون ها چگونه احساسات، حافظه و رفتار ما را شکل می دهند؟

هورمون ها تنها مواد شیمیایی ساده ای نیستند که وظیفه کنترل رشد و متابولیسم را بر عهده دارند؛ بلکه آنها فرماندهان نامرئی رفتار، احساس و حتی تصمیم های ما هستند. این ترکیبات در هر لحظه در بدن در گردش اند و با مغز و اعصاب وارد گفت وگویی پیچیده می شوند که نتیجه آن شکل گیری هیجانات، حافظه، اضطراب و آرامش است. پژوهش های جدید نشان داده اند که تغییرات جزئی در سطح هورمون ها می تواند به اندازه داروها بر سلامت روان و عملکرد مغز تأثیر بگذارد.

نقش اصلی هورمون ها در مغز و سلامت روان

هورمون ها پیام رسان های شیمیایی بدن هستند که از غده ها ترشح می شوند و از طریق جریان خون به سلول ها و اندام های مختلف می رسند. آن ها با گیرنده های خاص در مغز ارتباط برقرار می کنند و به این ترتیب، فعالیت نورون ها و انتقال دهنده های عصبی را تنظیم می کنند. این فرایندها بر خلق و خو، تمرکز، خواب، حافظه و احساسات ما اثر می گذارند.

پژوهش های گسترده نشان داده است که تغییر سطح برخی هورمون ها مانند استروژن، تستوسترون، کورتیزول و اکسی توسین می تواند باعث اضطراب، افسردگی یا احساس شادی و آرامش شود. برای نمونه، افزایش هورمون استروژن در زنان معمولاً با حس خوش بینی و انرژی بیشتر همراه است، در حالی که کاهش آن می تواند منجر به افسردگی شود.

کنترل نامرئی هورمون ها در بدن

در بدن انسان بیش از پنجاه نوع هورمون شناسایی شده است که به شکل هماهنگ کار می کنند تا بدن در وضعیت تعادل باقی بماند. این هورمون ها در رشد، باروری، چرخه خواب، متابولیسم و سلامت روان نقش کلیدی دارند.

دکتر نفیسه اسماعیل، استاد روان شناسی دانشگاه اتاوا، معتقد است که هورمون ها نه تنها بر مغز تأثیر می گذارند، بلکه حتی می توانند مرگ یا تولد سلول های عصبی را کنترل کنند. به همین دلیل است که نوسانات هورمونی در دوره های خاص زندگی، مانند بلوغ، بارداری و یائسگی، اغلب با تغییرات خلقی همراه است.

آیا هورمون ها مسئول نوسانات خلقی هستند؟

نوسانات خلقی در بسیاری از موارد با تغییرات هورمونی مرتبط است. در زنان، کاهش سطح استروژن و پروژسترون در روزهای قبل از قاعدگی باعث بروز تحریک پذیری، خستگی و اضطراب می شود. برخی افراد دچار «اختلال ناخوشی پیش از قاعدگی» می شوند که نوعی افسردگی شدید با علائم ماهانه است. همچنین پس از زایمان، کاهش ناگهانی هورمون ها می تواند باعث افسردگی پس از زایمان شود.

در مردان نیز کاهش تدریجی تستوسترون با افزایش سن می تواند بر خلق و خو اثر بگذارد و حتی به کاهش انگیزه و تمرکز منجر شود. تحقیقات نشان می دهد که افزایش مصنوعی تستوسترون در مردانی که سطح پایینی از این هورمون دارند، می تواند حس نشاط و اعتماد به نفس را بازگرداند.

تأثیر هورمون ها بر مغز و حافظه

هورمون استروژن از سلول های عصبی در برابر آسیب محافظت می کند و رشد نورون های جدید را در ناحیه هیپوکامپ مغز تحریک می کند. هیپوکامپ مرکز حافظه و احساسات است و کاهش فعالیت آن با بیماری هایی مانند افسردگی و آلزایمر مرتبط است.

به همین دلیل، زمانی که زنان وارد دوره یائسگی می شوند و سطح استروژن در بدن کاهش می یابد، ممکن است مشکلاتی در تمرکز، حافظه و یادگیری تجربه کنند.

از سوی دیگر، سروتونین و دوپامین که انتقال دهنده های اصلی احساس شادی و انگیزه هستند، تحت تأثیر مستقیم هورمون های جنسی قرار دارند. استروژن باعث حساس تر شدن گیرنده های سروتونین و افزایش تعداد گیرنده های دوپامین می شود که در نتیجه، روحیه فرد بهتر و سطح انرژی او بیشتر می شود.

استرس، کورتیزول و تخریب مغز

یکی از مهم ترین هورمون هایی که بر ذهن تأثیر می گذارد، کورتیزول است که به عنوان «هورمون استرس» شناخته می شود. در زمان اضطراب، مغز از طریق محور هیپوتالاموس – هیپوفیز – آدرنال، ترشح کورتیزول را افزایش می دهد تا بدن آماده واکنش دفاعی شود. اما زمانی که استرس مزمن می شود، این مکانیزم طبیعی تبدیل به تهدید می گردد.

افزایش مداوم کورتیزول باعث التهاب در مغز، از بین رفتن نورون ها در هیپوکامپ و اختلال در تمرکز و تصمیم گیری می شود. به گفته پژوهشگران، در افرادی که دچار استرس مداوم هستند، بخش آمیگدال مغز که مسئول کنترل احساسات است، بیش فعال می شود و قشر پیش پیشانی که مسئول منطق و کنترل رفتار است، ضعیف تر عمل می کند.

اکسی توسین؛ هورمون عشق و همدلی

در برابر کورتیزول، هورمون دیگری وجود دارد که اثر آرام بخش و ضد استرس دارد: اکسی توسین. این هورمون هنگام زایمان، شیردهی و تعامل عاطفی ترشح می شود و احساس اعتماد، مهربانی و پیوند اجتماعی را تقویت می کند.

مطالعات نشان داده است که استنشاق اکسی توسین به صورت اسپری بینی، می تواند همدلی، بخشندگی و همکاری را افزایش دهد. اگرچه هنوز مشخص نیست این ماده چگونه بر مغز اثر می گذارد، اما بسیاری از پژوهشگران معتقدند اکسی توسین یکی از کلیدهای درک روابط انسانی و مقابله با استرس است.

هورمون های تیروئید و خلق و خو

غده تیروئید نیز در تنظیم احساسات نقش دارد. دو هورمون اصلی آن، تری یدوتیرونین (T3) و تیروکسین (T4)، در تنظیم سوخت و ساز، دمای بدن و عملکرد قلب مؤثرند. زمانی که این هورمون ها بیش از حد افزایش می یابند، فرد ممکن است دچار اضطراب و تپش قلب شود و در صورت کاهش آن ها، احساس افسردگی و بی حالی بروز می کند.

پزشکان معمولاً در بیماران با علائم افسردگی، سطح تیروئید را بررسی می کنند، زیرا تنظیم آن در بسیاری از موارد باعث بهبود خلق و خو می شود.

درمان های نوین بر پایه دانش هورمونی

پژوهش های جدید در زمینه ارتباط هورمون ها با ذهن، مسیرهای تازه ای برای درمان اختلالات روانی گشوده است. یکی از این پیشرفت ها داروی «برکسانولون» است که نسخه مصنوعی هورمون الوپرگنانولون به شمار می رود و در درمان افسردگی پس از زایمان نتایج چشمگیری داشته است.
همچنین تحقیقات نشان داده است که ترکیب مکمل های تستوسترون با داروهای ضدافسردگی می تواند اثربخشی درمان را در برخی بیماران افزایش دهد.

هورمون درمانی جایگزین (HRT) نیز در دوران یائسگی برای بهبود خلق و خو و کاهش علائم روانی مفید است، هرچند اثر آن در همه افراد یکسان نیست. دانشمندان در حال بررسی علت تفاوت واکنش ها به نوسانات هورمونی هستند تا بتوانند درمان های دقیق تری ارائه دهند.

نتیجه گیری

بدن انسان مجموعه ای هماهنگ از سیگنال های شیمیایی است که هورمون ها نقش اصلی را در این ارکستر ایفا می کنند. از احساس عشق و خشم گرفته تا اضطراب، افسردگی یا آرامش، همه تحت فرمان تغییرات کوچک در این مواد هستند. شناخت عمیق تر از تأثیر هورمون ها بر مغز می تواند به طراحی درمان های هوشمندتر برای اختلالات روانی منجر شود. در آینده نزدیک، ممکن است بتوان با تنظیم دقیق هورمون ها، نه تنها بیماری های جسمی بلکه بسیاری از مشکلات روحی و ذهنی را نیز کنترل کرد.